Podcast: Download
Het is weer tijd om een lijstje drogredenen te overlopen. De eerste 10 afleveringen van deze podcast hebben we daaraan gewijd. In aflevering 244 en 265 hebben we het lijstje verder aangevuld en vandaag doen we er weer enkele bij.
Hier gaan we.
1. De survival bias of overleversfout
Deze misvatting is verwant aan de confirmatieneiging, maar is subtieler.
Ze bestaat erin dat men de neiging heeft om een bepaald fenomeen enkel te observeren wanneer het succesvol was. Deze die niet succesvol waren worden gemist.
Het klassieke voorbeeld gaat over vliegtuigen van de Britse luchtmacht die in de tweede wereldoorlog terug kwamen van het slagveld. Daarbij werden deze vliegtuigen nauwkeurig onderzocht naar de impact van vijandelijk vuur. De plaatsen op het vliegtuig werden vervolgens beter versterkt. Maar hierbij maakte men een fout omdat de onderzochte vliegtuigen allemaal de gevechten hebben overleefd. Met andere woorden, de inslagen op deze vliegtuigen waren niet fataal. Het was statisticus Abraham Wald die erop wees dat je net de zones moet beschermen die minst beschadigd zijn omdat de vliegtuigen die daar geraakt zijn niet terug keerden naar hun thuisbasis.
Mogelijks was het Jaar2000 probleem ook een ervaring met de overleversfout. Toen het jaar 2000 eraan kwam werden er allerlei onheilsvoorspellingen gedaan over computersystemen die zouden crashen. De reden daarvoor was dat er nog heel veel software op bedrijfscomputers draaiden die in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw geschreven waren. Geheugen was toen heel duur. Om jullie een idee te geven: Toen is 16 jaar was kon ik voor het eerst ervaring opdoen met computers. De Commodore PET van mijn toen toekomstige schoonbroer. Die machine had acht kilobytes ram geheugen (je kon het geheugen dus vullen met achtduizend cijfers tussen 0 en 255 en dan was het vol). Bedrijfssystemen waren natuurlijk wat groter, vooral wat de schijven betreft, maar het werkgeheugen was meestal ook maar in de grootteorde van 512 kilobyte. Het was dus een kunst voor de programmeurs om zoveel mogelijk gegevens in zo weinig mogelijk ruimte weg te schrijven. Om die reden werden jaartallen dan ook maar met twee cijfers weggeschreven. Dus niet 1964, maar enkel 64. Tegen het jaar 2000, de beginperiode van het internet, waren computers veel uitgebreider en speelde dat geheugenprobleem minder een rol, computers hadden typisch schijven van 20 tot 80Mb. Nog altijd zeer weinig in vergelijking met je huidige smartphone of SD-kaartje, maar groot genoeg om geen tijd meer te moeten steken in het duwen van jaartallen in twee cijfers. Maar veel van die programma’s uit de jaren ’60 en ’70 draaiden nog. Ze deden wat ze moesten doen dus zag niemand de noodzaak om ze te vervangen. Maar als nieuwjaar 2000 er zou komen, dan zouden plots al die jaartallen van 99 springen naar 00 waardoor de systemen zouden denken dat alle vorige jaren in de toekomst liggen en allerlei systemen zouden daardoor vast lopen. In ieder geval was dit ook een uitgelezen kans voor IT-consultants om heel veel mandagen te verkopen en zij dikten het probleem nog een heel stuk aan. Bijgevolg hebben bedrijven over gans de wereld miljarden besteed om de Y2K-bug, zoals dat genoemd werd op te lossen. Ik zat ook in die stroom, want ik leidde een team dat een nieuw commercieel systeem aan het bouwen was om het oude te vervangen. En dat oude systeem was niet bestand tegen de Y2K-bug en dus hadden wij een harde deadline om ons systeem op eind 1999 in productie te krijgen. Er werden strikte richtlijnen gegeven over wat er op oudejaarsavond moest gebeuren en iedereen van de IT-afdeling was stand-by. Ik was toen één van de weinige die al een bedrijfs-GSM had en die moest dus paraat staan voor het geval de gewone telefoon niet meer werkte of de elektriciteitscentrales zouden uitvallen. Daarover had ik toen opgemerkt dat als de elektriciteit uitvalt de GSM ook niet meer zou werken omdat de masten dan geen stroom kregen.
In ieder geval, op oudejaarsavond is er helemaal niets gebeurd. Alles is zonder problemen blijven draaien. Maar we gaan nooit weten of alles ook zou blijven draaien hebben moesten we toen helemaal niets aan de systemen gedaan hebben.
Mensen hebben de neiging om de kans dat ze winnen in een loterij te overschatten omdat er elke week wordt gerapporteerd hoeveel winnaars er waren. Men rapporteert echter nooit hoeveel mensen er gespeeld hebben die niets gewonnen hebben.
Geloof in paranormale gaven is ook dikwijls gekoppeld aan de overleversfout. Paragnosten durven wel eens veel voorspellingen te doen. Wanneer deze niet uitkomen, dan zwijgen ze in alle talen, maar wanneer ze juist geraden hebben hangen ze dit aan de grote klok en proberen ze het in de pers te krijgen. Enkel de voorspellingen die overleefden zie je.
Een ander voorbeeld is dat veel te veel jongeren studies aanvatten in de kunst omdat ze verblind worden door de succesvolle artiesten die in de grote musea hangen, voor topfilms spelen die iedereen gezien heeft of op de grootste festivals optreden. Wat ze niet zien zijn de massa’s afgestudeerden in de kunst die helemaal niet aan de bak komen en daardoor verplicht worden om onderbetaalde, weinig interessante jobs aan te nemen of, zo ken ik er één, te blijven geloven in zijn capaciteiten en ondertussen al dertig jaar op kosten van zijn ouders te leven. Volgens een studie uit 2013 blijkt dat slechts 1,1% van alle artiesten enig succes heeft.
Begin 2025 was ik met mijn vrouw op reis in Chili. In het restaurant van ons hotel werden we voor het diner bediend door een erg vriendelijke jonge ober, en toen hij hoorde dat ik Spaans spreek zijn we wat aan de praat geraakt. Hij vertelde me dat hij ervan droomde om naar Europa te verhuizen om daar zijn leven op te bouwen. Toen ik hem vroeg wat voor activiteit hij daar dan zou doen om zichzelf te onderhouden antwoordde hij dat hij daar als muzikant een carrière wilt maken. Blijkbaar was het bij hem niet opgekomen dat we in Europa helemaal niet zitten te wachten om muzikanten.
Ook jongeren die sportschool studeren kampen met de overleversfout. Ze zien al de succesvolle sporters, maar niet de grote meerderheid onder hen die niet van de sport kunnen leven.
Ook management boeken bulken van de overleversfout. Bepaald gedrag van succesvolle ondernemers en managers wordt daar in de verf gezet als de basis van hun succes, maar er wordt niet gekeken naar ondernemers die hetzelfde gedrag vertoonden en die geen succes hadden. Zo is gekend dat Jack Welch erom berucht was dat hij aan het einde van het jaar zijn mensen quoteerde, waarbij hij de 10% beste een bonus gaf en de 10% slechtste ontsloeg. Welch was succesvol, maar om andere redenen, die vooral niets te maken hadden met zijn eigen gedrag. Uit de bedrijfspsychologie is gekend dat een dergelijk selectieproces zeer slecht is voor de samenwerking in het bedrijf en de organisatie uiteindelijk schaadt.
Ook boeken zoals “Good to Great” en “Build to last” van Jim Collins bulken van de overleversfout. Ze beschrijven allerlei praktijken die succesvolle bedrijven doen en raden de lezende manager aan om hetzelfde te doen. Maar deze auteurs onderzochten nooit of er niet nog veel meer bedrijven zijn die over kop gingen terwijl ze dezelfde praktijken voeren. Interessant detail: meer dan 90% van de bedrijven die in de boeken van Collins beschreven worden bestaan niet meer. Dus zo gebouwd om te blijven blijken ze dus niet te zijn.
En tenslotte ook eentje uit de bijbel. In Matteüs 6:26 staat: “Kijk eens naar de vogels. Ze zaaien niet, ze maaien niet en ze bewaren geen voorraden in schuren. Jullie hemelse Vader geeft ze te eten. Jullie zijn toch veel belangrijker dan de vogels?” Maar blijkbaar wist Jezus niet dat slechts een klein deel van die vogels erin slagen om te overleven en voor een volgende generatie te zorgen. De rest verhongert of valt ten prooi aan roofdieren of ziektes. Sinds Darwin weten we dat de overgrote meerderheid van de nakomelingen van een soort het niet overleeft. Blijkbaar was Jezus ook niet immuun voor de overleversfout en zag hij enkel de vogels die overleefden maar had geen enkel besef van de veel grotere groep vogels die het niet haalden. Opmerkelijk dat de zoon van god dat inzicht niet had…
2. De preventieparadox
Wanneer je jouw werk heel goed doet, dan loopt er niets fout en heeft niemand door dat je goed werk geleverd hebt. Wanneer er van alles fout loopt gaat iedereen in crisismode en worden er uitzonderlijke prestaties geleverd om de fout te herstellen. Deze mensen worden als helden gezien, maar de mensen die dag in dat uit hebben vermeden dat men in een crisissituatie komt lijken enkel hun job te doen.
In de veiligheid zie je dit ook. Wanneer er nooit een ongeval gebeurt, is het management geneigd om de kosten te drukken op bepaalde veiligheidssystemen omdat die geen toegevoegde waarde lijken te geven, met het gevolg dat na zoveel tijd dezelfde ongevallen opnieuw voorkomen. Dat geldt trouwens ook voor de werknemers die na een tijdje opnieuw risicovol gedrag gaan vertonen omdat ze vervreemd geraken van de accidenten die vermeden zijn door de veiligheidsregels te volgen.
En een actueel voorbeeld: Geen enkele medische ingreep heeft in het verleden zoveel doden vermeden als vaccinaties. Meer nog: vaccinatieprogramma’s zijn zo succesvol dat de meeste mensen de verschrikkingen van de ziektes die ze zo goed als hebben uitgeroeid niet meer kennen. Het gaat zelfs zo ver dat er ergens een groot land is waar een gek te veel macht heeft gekregen over het gezondheidssysteem dat hij het ganse vaccinatie programma en onderzoek op de schop wilt.
Zoals alle medische interventies hebben ook vaccins een risico en in een zeer zeldzame groep kunnen ze ernstige complicaties opleveren. Maar als de vaccinatiecampagne zeer succesvol is, zal men niet zien hoeveel doden er vermeden zijn door het vaccin, maar zal men wel zien hoeveel mensen effectief complicaties kregen van het vaccin. Zelfs al is de verhouding tussen complicaties door het vaccin en complicaties door de infectie 1/1miljoen.
3. De drogreden drogreden (fallacy fallacy)
Je maakt de drogreden drogreden wanneer je besluit dat alles wat iemand zegt fout is omdat hij een drogreden gebruikte.
Wanneer je je voldoende inwerkt op het herkennen van drogredenen, kan het zijn dat je begint te overreageren. Het is niet omdat iemand een drogredenering gemaakt heeft om een conclusie te trekken dat zijn conclusie fout is. Het is mogelijk dat zijn conclusie toch klopt, al heeft de gemaakte drogreden er niets mee te maken.
Een belangrijke fout die je dan kan maken is dat je een volledig betoog gaat negeren omdat je één drogreden hebt geïdentificeerd. Het is goed mogelijk dat de rest van het betoog wel klopt of dat de uiteindelijke conclusie juist is.
4. De wet van Hofstadter https://nl.wikipedia.org/wiki/Wet_van_Hofstadter
Elk project duurt langer dan gepland. Zelfs als je rekening houdt met de wet van Hofstader.
De planningsmisvatting. Daniel Kahneman en Amos Tverski hebben dit onderzocht in het kader van de planning voor een opleidingsprogramma’s die in hun eigen departement liep.
Dit is natuurlijk niet altijd waar. Ik heb projecten meegemaakt die op tijd opgeleverd werden, maar toch een minderheid. Toch zie ik dat mensen systematisch de fout blijven maken ondanks dat ze het vorige project veel te laat hebben opgeleverd.
Blijkbaar komt deze wet uit het boek van Douglas Hofstadter: “Gödel, Echer, Bach”. Een boek dat al 40 jaar op mijn te lezen lijst staat, maar ik ben er nog altijd niet aan begonnen.
Maakt dat plannen onzinnig? Waarschijnlijk niet, want het helpt om de volgorde van activiteiten die noodzakelijk zijn om tot een goed einde te komen uit te schrijven en in de juiste volgorde te zetten, maar reken er niet op dat het je zal helpen om je deadline te halen.
5. Barnum of Forer effect
Mensen hebben de neiging om vage algemeen geldende uitspraken over zichzelf meer specifiek te interpreteren dan ze eigenlijk zijn.
Het effect is genoemd naar Forer, een psycholoog die bij 148 studenten een persoonlijkheidstest afnam. Daarna gaf hij aan alle studenten de resultaten van die test en vroeg hen om het waarheidsgehalte van de test te quoteren met een cijfer tussen nul en vijf. Het gemiddelde resultaat was 4,26 op 5. Uiteindelijk bleek dat alle studenten identiek de zelfde tekst hadden gekregen.
In 1988 voerde James Randi deze test nog eens voor de camera uit op studenten. Dat filmpje is te zien op YouTube. De kwaliteit is niet goed, maar voldoende om te zien wat er gebeurt. Je kan het filmpje vinden op de notitiepagina van deze aflevering. https://www.youtube.com/watch?v=3Dp2Zqk8vHw Ook Randi’s studenten vinden de resultaten zeer overtuigend.
Het effect wordt ook het Barnum effect genoemd naar een circusdirecteur die dit effect uitvoerig gebruikte in zijn voorstellingen. Illusionisten maken gretig gebruik van dit effect in hun shows, maar problematischer wordt het natuurlijk wanneer het wordt gebruikt door mensen die daarmee beweren diepe inzichten in de mensen te ontwaren.
Ook pseudowetenschappelijke persoonlijkheidstests die dikwijls met kleurtjes of lettertjes werken maken gebruik van het Forer effect. Het effect moet erg sterk zijn als je ziet hoe populair die tests zijn.
Als je het zelf aan de lijve wilt ondervinden, moet je maar eens naar de dag van de Wetenschap komen waar we met Skepp een stand hebben met de titel “bedrieg uzelf”. Op die stand is een heuse handlezingssessie. Dit jaar gaat het door op 23 november en staan wij in Kortrijk, maar als je later naar deze aflevering luistert, kijk dan op de site van de dag van de Wetenschap. Er is veel kans dat we opnieuw ergens op een andere plaats staan.
6. Single study syndrome
Wie zijn conclusies baseert op één enkel onderzoek lijdt aan het single study syndrome. Een kwaal die, zo blijkt, niet alleen voorkomt bij pseudosceptici. Dit komt heel veel voor.
Meer dan 90% van de studies die gepubliceerd worden zijn waardeloos en worden verder genegeerd. Heel dikwijls komt het ook voor dat de resultaten van één studie enorm worden opgeklopt. Zo vertelde me deze week iemand dat observaties van het James Webb telescope de theorie van de big bang naar de prullenmand zou hebben verwezen. Ik vond dat hoogst opmerkelijk, temeer omdat ik daar nog niet van gehoord had.
Blijkbaar was dit opgepikt door een krant en in de sociale media helemaal opgeklopt. Ik had niet veel tijd nodig om te vinden wat er echt van aan was en zoals verwacht was de situatie veel genuanceerder, maar nog altijd zeer interessant voor astronomen. https://www.space.com/james-webb-space-telescope-didnt-break-big-bang-explained
Blijkbaar had de telescoop beelden gemaakt van galaxies uit het begin van het universum die groter waren dan men zou verwachten op dat tijdstip op basis van de simulaties. Uiteindelijk bleek dat de berekening van de afstand van de galaxies en dus hun leeftijd niet correct te zijn. De resultaten zijn achteraf bijgewerkt op basis van nauwkeurigere afstandsmetingen en dan bleken de cijfers veel beter overeen te komen met de voorspellingen. De afstand tot een voorwerp in de ruimte is ook een maat voor hoe lang geleden het voorwerp daar in die toestand was omdat het licht steeds met dezelfde eindige snelheid beweegt. Een object dat een miljard lichtjaar van ons verwijderd is, zien we zoals het er een miljard jaar geleden uit zag, omdat het licht ook een miljard jaar onderweg was vooraleer het in de lens van onze telescoop terecht kwam.
In dit geval ging het over één studie die wel goed uitgevoerd was maar waarvan de gegevens nog voorbarig waren, maar heel veel studies die de tijdschriften halen zijn niet goed. Pas als veel verschillende studies, onafhankelijk van elkaar tot dezelfde conclusies komen worden studies een beetje wetenschap.
Buelens zei:
En als je die [evaluatiegesprekken] zelf ondergaan hebt, dan weet je ook wel dat je gemotiveerd bent gebleven ondanks sommige van die gesprekken. Kortom, die gesprekken zijn één grote boeiende bezigheidstherapie.
Wees de eerste om te reageren